Parafii św. Józefa Rzemieślnika w Bydgoszczy.
Wspólna historia rzymskokatolickiej parafii pw. św. Józefa Rzemieślnika i gmachu poewangelickiego zboru przy ulicy Toruńskiej 166 rozpoczęła się 1 października 1946 roku, kiedy to erygowano parafię – wydzielając ją z bydgoskiej parafii farnej – i przydzielono jej tenże kościół poewangelicki jako parafialną świątynię.
Budynek został wzniesiony w ramach akcji władz pruskich z początku XX wieku, w ramach której zaplanowano wzniesienie dla bydgoskich parafii ewangelicko-unijnych ośmiu świątyń. Środki finansowe na budowę uzyskano ze Stowarzyszenia Gustawa Adolfa oraz z corocznej renty z gminy bydgoskiej, gwarantowanej na okres 50 lat.
Parafia ewangelicka, istniejąca od 1898 roku na przedmieściu Małe Bartodzieje, skupiała niemal wyłącznie wyznawców narodowości niemieckiej. Początkowo miejscem nabożeństw były szkoły. W 1900 roku wystosowano pismo do cesarzowej Augusty o wsparcie nowo powstałych bydgoskich parafii. Pozwolenie na budowę kościoła uzyskano 24 września 1903 roku. Parcelę pod budowę wydzielono z gruntów Augusta Sanflebe. Projektantem świątyni był królewski okręgowy inspektor budowlany Ismar Herrmann. Projekt został zaakceptowany przez Konsystorz Kościoła Ewangelickiego w Poznaniu, a w dniu 8 czerwca 1904 roku także przez radcę budowlanego regencji bydgoskiej Johannesa Schwarze. Aprobaty udzieliło też berlińskie Ministerstwo Robót Publicznych, gdzie nadzorcą prac w zakresie budownictwa sakralnego na obszarach zaboru pruskiego był Friedrich Oskar Hossfeld. Budowę poprowadziła bydgoska firma Georga Weissa, prace dekarskie wykonała zaś poznańska firma „R. Werner Co”.
Prace przy wznoszeniu kościoła i wystroju jego wnętrza ukończono w 1906 roku. Poświęcenie odbyło się w dniu 15 października. Świątynia posiadała 550 miejsc siedzących. Koszt budowy wyniósł 80 600 marek.
W 1907 roku na parceli od strony obecnej ulicy Władysława Bełzy wzniesiono pastorówkę.
Stylistyka kościoła wpisuje się w powszechny na początku XX wieku nurt rodzimego historyzmu, czerpiącego rozwiązania przestrzenne i dekoracyjne z różnych minionych epok: gotyku, renesansu, baroku.
Zwarty gmach o jednoprzestrzennej nawie i węższym prostokątnym prezbiterium od południa, nakryty dachami dwuspadowymi, posiada wysoką wieżę prostokątną wkomponowaną w korpus od strony północnej, z dwoma niższymi aneksami bocznymi. Elewacje ceglane opięte zostały prostymi szkarpami. Na osi elewacji północnej znajduje się portal wejścia głównego z archiwoltą dekorowaną neogotyckimi czołgankami i kwiatonem. W szczytach wieży umieszczono kompozycje tynkowanych blend o zamknięciach łukami w ośli grzbiet, zaś w szczytach aneksów bocznych pionowe pola zamknięte ćwierćłukami. W elewacjach nawy i prezbiterium znajdują się duże okna z wypełnieniem witrażowym, zamknięte łukami odcinkowymi z laskowaniem ceglanym, tworzącym w górnej partii maswerkową kompozycję.
Wnętrze jest proste, kryte w korpusie drewnianą kolebką o łuku obniżonym, zaś w prezbiterium sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Ściany świątyni wzniesiono bez wystroju architektonicznego. W północnym przęśle znajduje się drewniana empora chóru muzycznego, a na nim organy z 1906 roku firmy Paula B. Voelknera z Bydgoszczy.
Po pierwszej wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości, parafia ewangelicka Małe Bartodzieje liczyła około tysiąca wiernych, a w roku 1927 już tylko 570.
Po niespełna dwudziestu latach odbudowy Rzeczypospolitej, zawierucha drugiej wojny światowej przyniosła zniszczenia materialne, ofiary i przesiedlenia. Po społeczności ewangelickiej, która opuściła miasto, pozostały jej świątynie. Większość z nich, decyzją Komitetu Obywatelskiego Miasta Bydgoszczy z dnia 2 lutego 1945 roku została przekazana katolikom, stanowiącym dominującą większość powojennych Bydgoszczan. Przejmującym kościół pw. św. Józefa Rzemieślnika był ks. kanonik Jan Konopczyński.
Po krótkim okresie, kiedy kościół przy ulicy Toruńskiej był filią parafii farnej pw. św. Marcina i Mikołaja, dekretem ordynariusza archidiecezji gnieźnieńskiej prymasa Polski ks. kard. Augusta Hlonda z 1 października 1946 roku utworzono tu parafię. Jej zasięg terytorialny był duży: od ulicy Spornej na północy, przez Kielecką i Toruńską po lasy państwowe, Ujejskiego, Polną od wschodu i południa, do Toruńskiej na północy i rzeki Brdy na zachodzie.
Już w roku 1945 przystąpiono z wiarą i energią do urządzania domu Bożego. Od czerwca w dawnej ochronce – należącej do kościoła – zamieszkał ks. Piotr Rynkiewicz, pierwszy proboszcz, który naprawił bardzo zniszczone w trakcie wojny wieżę i dach kościoła. W kronice parafii zapisano, że „na jesieni kościół i ochronka, którą zaczęto nazywać plebanią, były z grubsza wyremontowane”.
W pierwszych latach powojennych parafianie własnym sumptem wykonali instalację elektryczną w kościele, ufundowali Drogę Krzyżową i obraz św. Józefa do ołtarza głównego. Jego twórcą był poznański malarz pan Goliński.
Proboszcz – ks. Piotr Rynkiewicz – kapłan bez reszty oddany parafii i walczący z ograniczeniami władzy świeckiej zmarł w 1960 roku. Po jego śmierci władze lokalne odebrały parafii poniemiecką ochronkę, w której mieszkał. Jego następca, wikariusz substytut – ks. Bernard Sołtysiak odbudował dawną pastorówkę, która spłonęła pod koniec wojny i ogrodził całość parceli kościelnej wraz z plebanią.
Od 15 sierpnia 1961 roku proboszczem był ks. Leon Plutowski. Za jego urzędowania, w roku 1963 poświęcono ołtarz główny i Drogę Krzyżową, a w maju 1966 roku dwa ołtarze boczne.
W roku 1968 proboszczem został mianowany ks. Kazimierz Frąckowski, który sprawował tę funkcję przez 24 lata – do 1992 roku. Z jego inicjatywy powstały polichromie figuratywne we wnętrzu: na ścianie tęczowej wykonane przez Leonarda Torwirta – artystę malarza i konserwatora zabytków z UMK w Toruniu, zaś w prezbiterium przez malarza z Poznania Władysława Drapiewskiego i pana Słomkowskiego z Bydgoszczy.
W 1968 roku w części nawowej, dla rozjaśnienia wnętrza, pomalowano jedno barwnie ściany i strop, pozostawiając jedynie obramowane pola z przedstawieniami symbolicznymi na kolebkowym stropie.
Z powodu znacznego wzrostu liczby parafian, po powstaniu nowych osiedli blokowych, zaistniała potrzeba budowy nowych kościołów. Ksiądz Kazimierz Frąckowski poświęcił wiele lat i włożył wiele trudu w uzyskanie pozwolenia na budowę jednego z nich. Budowę tej świątyni rozpoczęto w 1977 roku, zaś w kwietniu 1978 roku prymas Polski ks. kard. Stefan Wyszyński wmurował kamień węgielny. Świątynię poświęcono 23 stycznia 1986 roku. Jest to – należący do erygowanej 15 sierpnia 1976 roku nowej parafii – kościół pw. Świętych Polskich Braci Męczenników przy ulicy ks. Jerzego Popiełuszki.
W kościele św. Józefa Rzemieślnika w 1970 roku zainstalowano centralne ogrzewanie. W 1981 roku przystąpiono do przełożenia dachówki na kościelnym dachu.
W 1983 roku powierzono bydgoskiemu organmistrzowi Kazimierzowi Urbańskiemu odremontowanie historycznych organów z 1906 roku. W trakcie tych prac wprowadził on zmiany w obudowie stołu, zwracając go frontem do ołtarza, dodał także tremolo.
Za czasów kolejnego proboszcza – ks. Franciszka Nowakowskiego, zawiadującego parafią od 1992 do 2015 roku, w 1993 roku poddano renowacji historyczny witraż w prezbiterium. Centralne okno wypełnia przedstawienie postaci Chrystusa w dekoracyjnej arkadzie z ornamentalną bordiurą. Ta piękna kompozycja i bogata kolorystyka dominują w prezbiterialnej przestrzeni.
W 1994 roku naprawiono konstrukcję dachu i położono nowe pokrycie dachówkowe nad korpusem, wyremontowano zwieńczenie wieży oraz poddano pracom naprawczym i zabezpieczającym elewacje kościoła.
W kolejnych latach przebudowano prezbiterium, wymieniono posadzkę na nową – z płyt granitowych, wymieniono też ławki.
W dniu 15 października 2006 roku – w setną rocznicę budowy kościoła – ks. biskup Jan Tyrawa dokonał konsekracji świątyni.
22 kwietnia 2009 roku – w dziesiątą rocznicę pobytu Ojca Świętego w Bydgoszczy – ordynariusz bydgoski poświęcił ufundowany jako wotum wdzięczności nowy dzwon Jan Paweł II.
Ostatnie lata, kiedy proboszczem jest ks. Bogusław Konieczka, przyniosły kolejne inicjatywy remontowe i konserwatorskie zabytkowego budynku.
Od 2019 roku prowadzone są etapami prace konserwatorskie przy elewacjach kościoła. Strona północna, wschodnia i część zachodniej są już ukończone. Naprawiono lico ceglane, uzupełniono partie spoin, zabezpieczono mury przed wilgocią, 2020 roku wykonano prace remontowo – konserwatorskich elewacji transeptu kościoła.
W latach 2018-2019 przeprowadzono konserwację uszkodzonych i częściowo zdekompletowanych organów i prospektu organowego, w którym są one osadzone. Prace wykonały renomowane firmy konserwatorskie: organmistrz Krzysztof Grygowicz i konserwatorka zabytków Karolina Belczyk-Behrendt. Dzięki temu instrument odzyskał pierwotne brzmienie, a prospekt pokazał, jaką kompozycję barwną nadano mu na początku XX wieku. Uczytelniła się subtelna paleta barwna, podkreślająca formy ornamentalnej dekoracji snycerskiej.
W 2020 roku podjęto prace konserwatorsko-badawcze we wnętrzu kościoła. Badania pokazały, że oprócz istniejących pól malarskich, na stropie kolebkowym pod pobiałami zachowały się bogate dekoracje ornamentalne, badania przeprowadziła konserwator zabytków Aleksandra Olszewska Piech. Strop z medalionami z symbolicznymi przedstawieniami wypełni kompozycja florystyczna z liści akantu i rozet w stonowanej, ciepłej kolorystyce, korespondującej z odrestaurowanym prospektem organowym oraz z emporą muzyczną. Jej wstępne badania konserwatorskie wykazały bowiem, że pierwotnie tworzyła ona jedną dekoracyjną całość z prospektem. Na ścianach nawy, w glifach okiennych i na ścianach tarczowych da się odtworzyć także dawne pasowe kompozycje wielobarwne. Po wymianie instalacji elektrycznej w roku 2021, możliwe jest przywrócenie świątyni jej pierwotnego wystroju malarskiego. W latach 2022 -2024 dokonano naprawy konstrukcji drewnianej stropu kolebkowego i więźby dachowej oraz podjęto prace przywrócenia dekoracji ornamentowych na stropie kolebkowym.